تبریز، گنجینه‌ای پشت درهای بسته | دیپلماسی شهری؛ کلید گمشده تبریز در قفل جهانی؟

گلبرگ تبریز – موسی‌ کاظم‌زاده: تبریز، شهری که به عنوان “شهر اولین‌ها” در تاریخ ایران شناخته می‌شود، با پیشینه‌ای غنی از نوآوری‌ها و ابتکارات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، همواره نقشی پیشرو در توسعه شهری کشور ایفا کرده است. از اولین چاپخانه و مدرسه مدرن گرفته تا اولین سیستم برق شهری، این شهر نشان داده است که می‌تواند الگویی برای پیشرفت باشد. اما آیا این میراث ارزشمند در عصر معاصر نیز با استفاده از ابزارهای نوین مانند «دیپلماسی شهری» به درستی به کار گرفته شده است؟ دیپلماسی شهری، به عنوان رویکردی که شهرها را به بازیگران فعال در عرصه بین‌المللی تبدیل می‌کند، می‌تواند بستری برای توسعه پایدار تبریز فراهم آورد. با این حال، پرسش‌های انتقادی متعددی در این راستا مطرح می‌شود، اینکه آیا تبریز از ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی خود برای تقویت روابط بین‌المللی بهره کافی برده است؟ آیا پیمان‌های خواهرخواندگی و همکاری‌های جهانی به توسعه واقعی این شهر منجر شده‌اند یا صرفاً در حد نمادین باقی مانده‌اند؟و چگونه می‌توان با دیپلماسی شهری، چالش‌هایی چون آلودگی هوا،حمل و نقل، هوشمندسازی، ناپایداری زیست‌محیطی، فرسودگی زیرساخت‌ها، نابرابری اقتصادی و اجتماعی، و کاهش جذابیت گردشگری را در شهر تبریز، شهر اولین ها برطرف کرد؟

تبریز؛ پیشگام دیپلماسی شهری یا اسیر روابط نمادین؟

با این حال، تبریز تاکنون با شهرهای متعددی از جمله قازان (تاتارستان، روسیه)، گنجه و باکو (جمهوری آذربایجان)، کربلای معلی (عراق)، غزه (فلسطین)، خجند (تاجیکستان)،استانبول،ازمیر، بورسا، ارزروم، قارص، ترابوزان و قونیه (همگی از ترکیه) پیوند خواهرخواندگی برقرار کرده است. این فهرست گسترده، که شهرهایی از ترکیه (با بیشترین سهم)، منطقه قفقاز، خاورمیانه و آسیای مرکزی را شامل می‌شود، بازتاب‌دهنده موقعیت استراتژیک تبریز در نزدیکی مرزهای شمال‌غربی ایران و همچنین پیشینه تاریخی و فرهنگی آن به‌عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی در مسیر جاده ابریشم است. شهرهایی مانند استانبول، ازمیر و بورسا به‌عنوان قطب‌های اقتصادی و صنعتی، قازان و خجند به‌عنوان مراکز فرهنگی و تاریخی، و کربلا و غزه به‌عنوان کانون‌های مذهبی و فرهنگی، تنوع قابل‌توجهی را در این شبکه نشان می‌دهند.

با این حال، این تنوع جغرافیایی و کارکردی پرسش‌های مهمی را درباره کیفیت و اثربخشی این روابط مطرح می‌کند. آیا پیوند با شهرهای صنعتی مانند بورسا و ترابوزان به انتقال فناوری یا توسعه زیرساخت‌های تبریز منجر شده است؟ آیا همکاری با مراکز فرهنگی و مذهبی مانند قونیه و کربلا توانسته گردشگری مذهبی یا فرهنگی تبریز را تقویت کند؟ شواهد تاریخی نشان می‌دهد که بسیاری از این توافق‌نامه‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که پیش از ۱۳۹۵ امضا شده‌اند، اغلب در حد اسناد تشریفاتی باقی مانده و به پروژه‌های عملیاتی مشخص تبدیل نشده‌اند. برای مثال، نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی با شهرهایی مانند باکو و گنجه می‌توانست به همکاری‌های اقتصادی یا تبادلات علمی منجر شود، اما فقدان گزارش‌های مستند از دستاوردهای ملموس، ضعف در اجرای این پیوندها را برجسته می‌کند.

دیپلماسی شهری؛ کلید گمشده تبریز در قفل جهانی؟

تکمیل و تقویت این شبکه نیازمند رویکردی هدفمند است. تبریز می‌تواند با تمرکز بر حوزه‌های کلیدی خود—مانند صنعت (با تکیه بر سابقه خودروسازی و فولاد)، گردشگری (با بهره‌گیری از مقبره‌الشعرا و بازار تاریخی)، و موقعیت جغرافیایی (دروازه اروپا)—از این روابط برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تبادل دانش و ارتقای جایگاه بین‌المللی خود بهره ببرد. به عنوان مثال، همکاری با قازان می‌تواند در زمینه آموزش و علم گسترش یابد، یا پیوند با استانبول و ازمیر می‌تواند به توسعه تجارت و هوشمندسازی شهری کمک کند. در نهایت، تبدیل این پیوندهای خواهرخواندگی از حالت نمادین به همکاری‌های عملی، تبریز را به‌عنوان یک بازیگر مؤثر در دیپلماسی شهری منطقه‌ای و جهانی مطرح خواهد کرد، مشروط بر اینکه مدیریت شهری برنامه‌ای منسجم و پایدار برای پیگیری این اهداف تدوین کند.

تبریز؛ از اولین‌ها تا فراتر از مرزها؟

از سوی، برای معرفی ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های شهر تبریز، دبیرخانه‌ای با عنوان “دبیرخانه توسعه دیپلماسی شهری تبریز” تأسیس شده و طی یک سال گذشته فعالیت خود را آغاز کرده است. موفقیت این دبیرخانه در طول این مدت هنوز به‌طور کامل قابل ارزیابی نیست و نیازمند بررسی دقیق‌تر است. با این حال، یعقوب هوشیار، شهردار تبریز و رئیس این دبیرخانه، معتقد است که برقراری ارتباطات فعال و حضور مؤثر در مجامع بین‌المللی، کلید اصلی توسعه به شمار می‌رود و باید از روابط صوری و کاغذی مانند خواهرخواندگی‌های سنتی فراتر رفت. او دیپلماسی شهری را به‌دلیل ریشه داشتن در فرهنگ و دوری از پیچیدگی‌های سیاسی، ابزاری قدرتمندتر از دیپلماسی دولتی می‌داند و پیشنهاد می‌کند که با برگزاری رویدادهایی نظیر هفته‌های فرهنگی و نمایشگاه‌های مشترک، تبریز را به جهانیان معرفی کرده و پیوندهای بین‌المللی آن را تقویت کنیم.

شهردار تبریز، همچنین پیشنهاد ایجاد رایزن شهرداری در سفارت‌خانه‌ها را برای تقویت دیپلماسی شهری مطرح کرد و خواستار اجرای آزمایشی آن در سفارت ترکیه شد. او با اشاره به موقعیت تبریز در جاده ابریشم، بر ظرفیت‌های اقتصادی و استراتژیک آن برای ارتباط با قفقاز و اروپا تأکید دارد. شهردار تبریز، معتقد است پنج شاخص تاریخ، فرهنگ، صنعت، علم و موقعیت جغرافیایی، تبریز را به شهری جهانی تبدیل می‌کند. او با اشاره به تاریخ غنی تبریز به‌عنوان سومین شهر پرجمعیت ایران و پایتخت چند دوره تاریخی، این شهر را پایتخت فرهنگی و معنوی ایران می‌داند که با مشاهیر برجسته و جاذبه‌ای مثل مقبره‌الشعرا (محل دفن ۴۰۰ شاعر و عارف) شناخته می‌شود. همچنین، وجود صنایع سنگین مانند فولاد، خودروسازی و تولید شیرینی، همراه با همسایگی با کشورهایی چون آذربایجان و ترکیه، تبریز را به دروازه‌ای برای اروپا و محلی مناسب برای سرمایه‌گذاری و توسعه دیپلماسی شهری تبدیل کرده است.

جهان زیر پای تبریز یا تبریز گمشده در نقشه دیپلماسی؟

با این وجود، دیپلماسی شهری به‌عنوان ابزاری نوین در روابط بین‌الملل، جایگاه شهرها را از بازیگرانی منفعل به کنشگرانی فعال تغییر داده است. برای مثال، شهری مثل پاریس یا توکیو دیگر تنها محل زندگی مردم نیستند، بلکه از طریق دیپلماسی شهری به‌عنوان مراکز تأثیرگذار در صحنه جهانی عمل می‌کنند. این مفهوم بر تقویت همکاری‌های فراملی، تبادل فرهنگی و مواجهه با چالش‌های جهانی مانند تغییرات اقلیمی و مهاجرت از طریق ایجاد شبکه‌های شهری تمرکز دارد.

اجزای اصلی دیپلماسی شهری شامل موارد زیر است:

هویت‌سازی شهری: به‌عنوان مثال، شهر فلورانس در ایتالیا با تکیه بر تاریخ رنسانس و فرهنگ غنی خود، هویتی جهانی ساخته که گردشگران و سرمایه‌گذاران را جذب می‌کند.

شبکه‌سازی بین‌المللی:شهرهایی مثل لندن یا سئول با عضویت در سازمان‌هایی مانند C40 (شبکه شهرهای مقابله با تغییرات اقلیمی) یا UCLG (اتحادیه جهانی شهرها و دولت‌های محلی)، روابط خود را با دیگر شهرها تقویت می‌کنند.

مشارکت شهروندی:در شهری مثل آمستردام، شهروندان از طریق پلتفرم‌های محلی در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با پایداری و مسائل جهانی مشارکت می‌کنند.

فناوری و نوآوری:سنگاپور با استفاده از داده‌های بزرگ و پلتفرم‌های دیجیتال، تعاملات بین‌المللی خود را گسترش داده و به یک شهر هوشمند پیشرو تبدیل شده است.

راهکارهای عملی دیپلماسی شهری نیز متنوع است. برای نمونه، توسعه زیرساخت‌های پایدار در کپنهاگ باعث شده این شهر به الگویی برای کاهش ردپای کربن تبدیل شود. برگزاری رویدادهای بین‌المللی مانند اکسپو در دبی، نه‌تنها توجه جهانی را جلب کرده، بلکه فرصت‌های اقتصادی را افزایش داده است. تقویت دیپلماسی اقتصادی هم در شهرهایی مثل شانگهای با جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ترویج گردشگری هوشمند در بارسلونا دیده می‌شود.

این رویکرد با عبور از پیچیدگی‌های دیپلماسی سنتی، قدرت نرم شهرها را برجسته می‌کند. به این ترتیب، شهرهایی مانند نیویورک یا سائوپائولو به‌عنوان گره‌های کلیدی در نظام جهانی مطرح می‌شوند و نشان می‌دهند که آینده روابط بین‌الملل دیگر تنها در دست دولت‌ها نیست، بلکه شهرها نیز نقشی تعیین‌کننده دارند.

از خواهرخواندگی تا هوشمندسازی؛ تبریز کجای راه است؟

در نهایت باید یادآوری کنیم؛ تبریز، معروف به «شهر اولین‌ها»، با پیشینه‌ای درخشان در نوآوری‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، می‌تواند پیشگام دیپلماسی شهری در ایران باشد. این شهر که اولین چاپخانه، مدرسه مدرن و سیستم برق شهری را به ایران آورد، اکنون با شبکه گسترده خواهرخواندگی با شهرهایی چون استانبول، قازان، باکو و کربلا، ظرفیت تبدیل شدن به یک کنشگر فعال در عرصه بین‌المللی را دارد. دیپلماسی شهری، با تکیه بر قدرت نرم و دور زدن پیچیدگی‌های دیپلماسی سنتی، بستری برای تقویت همکاری‌های فراملی و حل چالش‌هایی مانند آلودگی هوا، ناپایداری زیست‌محیطی و کاهش جذابیت گردشگری فراهم می‌کند.

با این حال، بررسی پیوندهای خواهرخواندگی تبریز نشان می‌دهد که بسیاری از این روابط، به‌ویژه پیش از ۱۳۹۵، در حد اسناد نمادین باقی مانده‌اند و دستاوردهای ملموسی مانند انتقال فناوری از بورسا یا توسعه گردشگری فرهنگی از قونیه به دنبال نداشته‌اند. برای پیشگامی در دیپلماسی شهری، تبریز باید این پیوندها را از حالت تشریفاتی به همکاری‌های عملی تبدیل کند. به عنوان مثال، همکاری با ازمیر می‌تواند هوشمندسازی شهری را تقویت کند و ارتباط با قازان می‌تواند تبادل علمی را گسترش دهد.

تبریز، کلید گمشده جهان

تأسیس «دبیرخانه توسعه دیپلماسی شهری تبریز» گامی مثبت است، اما موفقیت آن نیازمند برنامه‌ریزی منسجم برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های تاریخی (مانند بازار و مقبره‌الشعرا)، صنعتی (خودروسازی و فولاد) و جغرافیایی (دروازه اروپا) است. پیشنهاد شهردار برای ایجاد رایزن شهری در سفارت‌ها و برگزاری رویدادهای بین‌المللی نیز می‌تواند جایگاه تبریز را ارتقا دهد. در نهایت، تبریز با تکیه بر هویت غنی و موقعیت استراتژیک خود، پتانسیل رهبری دیپلماسی شهری در ایران را دارد، مشروط بر اینکه از روابط صوری فراتر رود و به بازیگری مؤثر در شبکه جهانی شهرها تبدیل شود.