وقتی گوشی جای گفت‌وگو را می‌گیرد

گلبرگ تبریز. قمر طالبی. آخرین باری که در یک جمع خانوادگی بدون نگاه‌کردن به گوشی‌ات حرف زدی، کی بود؟
در دنیای امروز، کمتر کسی را می‌توان یافت که در مهمانی‌ها، سفرهای تفریحی، دورهمی‌های خانوادگی یا حتی در محل کار، گوشی‌اش را کنار بگذارد. نور درخشان صفحه نمایش موبایل، سرهایی خم شده و دست‌هایی که بی‌وقفه در حال اسکرول کردن صفحات شبکه‌های اجتماعی هستند، به تصویری آشنا و روزمره تبدیل شده است. آنچه زمانی فرصتی برای برقراری ارتباط صمیمانه و گفت‌وگوهای عمیق بود، حالا بیشتر به فرصتی برای گرفتن عکس، به اشتراک‌گذاری استوری یا لایک‌کردن پست‌های دیگران تبدیل شده است.
این تغییرات نه تنها سبک زندگی ما را دگرگون کرده، بلکه روابط درونی و عاطفی خانواده‌ها را نیز تحت تأثیر قرار داده است. بسیاری از والدین از بی‌توجهی فرزندان خود شکایت دارند و خودشان نیز به نوعی درگیر استفاده مفرط از شبکه‌های اجتماعی شده‌اند. کودکان به سرعت از والدین خود الگو می‌گیرند و زودتر از همیشه وارد دنیای مجازی می‌شوند. در این میان نوجوانان ترجیح می‌دهند احساسات و دغدغه‌های خود را با دنبال‌کنندگان آنلاین‌شان در میان بگذارند، نه با خانواده.

آمارها چه می‌گویند؟
مطالعات نشان می‌دهند که استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی با کاهش رضایت زناشویی، افزایش مشاجرات خانوادگی و کاهش کیفیت روابط والدین با فرزندان همراه است. طبق یک پژوهش که در سال ۱۴۰۲ در دانشگاه علامه طباطبایی انجام شد، ۶۷٪ از والدین اظهار کردند که پس از ورود جدی شبکه‌های اجتماعی به زندگی‌شان، میزان گفت‌وگوی روزانه با اعضای خانواده‌شان کاهش یافته است. همچنین ۵۴٪ از نوجوانان شرکت‌کننده در این تحقیق گفته‌اند که ترجیح می‌دهند احساسات‌شان را در فضای مجازی بیان کنند تا در خانواده. این آمارها زنگ خطری است برای نسلی که مفهوم «با هم بودن» را با «در کنار هم بودن» اشتباه گرفته‌اند.

جامعه‌شناسیِ انزوای دیجیتال
برای بررسی جامعه‌شناختی تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی به سراغ دکتر پروین اصغری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه می‌رویم. دکتر اصغری معتقد است که «شبکه‌های اجتماعی با وجود اینکه در ظاهر ارتباطات را تسهیل کرده‌اند، اما به‌طور غیرمستقیم موجب کاهش کیفیت روابط انسانی و خانوادگی شده‌اند.» او توضیح می‌دهد: «دنیای دیجیتال به‌ویژه در عصر حاضر مرزهای فیزیکی و اجتماعی را برداشته است و این اتفاق در کنار مزایای آن، چالش‌های جدیدی نیز به‌دنبال داشته است.»

اثر شبکه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی
دکتر اصغری در ادامه به اثرات منفی استفاده بی‌رویه از شبکه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگرچه شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در برخی مواقع به ایجاد ارتباطات جدید کمک کنند، اما بیشتر شاهد این هستیم که در محیط‌های خانوادگی، افراد به‌ویژه در جمع‌های خانوادگی و زمان‌های مشترک، با گوشی‌های خود مشغول هستند و این امر باعث کاهش کیفیت گفت‌وگوها و تعاملات عاطفی میان اعضای خانواده می‌شود.» او ادامه می‌دهد: «این مسئله به‌ویژه در میان نسل‌های جوان‌تر که بیشتر با دنیای دیجیتال در ارتباط هستند، نمود پیدا می‌کند. در بسیاری از خانواده‌ها، فرزندان به جای انجام فعالیت‌های مشترک یا صحبت با والدین خود، بیشتر وقت خود را صرف چک کردن اخبار و مشاهده محتواهای شبکه‌های اجتماعی می‌کنند. این تغییرات به کاهش پیوندهای عاطفی میان اعضای خانواده و افزایش احساس انزوا و بی‌توجهی منجر شده است.»

وابستگی به فضای مجازی و کاهش تعاملات واقعی
دکتر اصغری می‌گوید: «ما با پدیده‌ای به نام “تنهایی در میان جمع” مواجهیم. افراد در کنار خانواده هستند، اما حواس‌شان، احساس‌شان و تمرکزشان جای دیگری‌ست. این وضعیت می‌تواند به مرور احساس طردشدگی، بی‌مهری و گسست عاطفی در میان اعضای خانواده ایجاد کند.» او همچنین اضافه می‌کند: «یکی از بزرگترین مشکلات این است که شبکه‌های اجتماعی به‌طور ناخودآگاه به ابزاری برای رقابت و مقایسه اجتماعی تبدیل شده‌اند. افراد به‌ویژه در سنین پایین‌تر، خود را با دیگران مقایسه می‌کنند و سعی دارند تصویری ایده‌آل از خود در فضای مجازی ارائه دهند. این موضوع می‌تواند باعث بروز مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی شود که در نهایت بر روابط خانوادگی تأثیر می‌گذارد.» او معتقد است که والدین باید تلاش کنند که فرزندان خود را از این فضای رقابتی دور نگه دارند و به آن‌ها یاد دهند که دنیای واقعی مهم‌تر از دنیای مجازی است.

وقتی والدین هم غرق می‌شوند
این استاد دانشگاه می‌گوید: «برخلاف تصور عمومی، نوجوانان تنها قربانیان این ماجرا نیستند. در بسیاری از خانواده‌ها، والدین بیش از فرزندان درگیر فضای مجازی هستند. پدر یا مادر ممکن است ساعت‌ها در اینستاگرام، تیک تاک یا تلگرام غرق باشند و نسبت به نیازهای عاطفی و رفتاری فرزندان‌شان بی‌تفاوت شوند. کودک در حال تعریف یک نقاشی یا تجربه روزانه‌اش است، اما پدر یا مادر مشغول چت‌کردن یا دیدن ویدیو است. این بی‌توجهی‌های کوچک، پایه‌های ارتباطی خانواده را سست می‌کند.» او در توضیح این مطلب می‌گوید: «والدین باید خود به‌عنوان الگو در استفاده از تکنولوژی عمل کنند. اگر والدین در کنار فرزندان خود وقت بیشتری بگذرانند و از شبکه‌های اجتماعی به‌صورت متعادل استفاده کنند، می‌توانند به تقویت روابط خانوادگی کمک کنند.»

نمایشی‌بودن روابط خانوادگی در فضای مجازی
یکی دیگر از اثرات قابل توجه، پدیده «نمایشی‌کردن روابط خانوادگی» است. خانواده‌هایی که در عکس‌های اینستاگرامی‌شان لبخند می‌زنند، اما در واقعیت، گفت‌وگویی میان‌شان شکل نمی‌گیرد. اصغری در این‌باره می‌گوید: «افراد در تلاش‌اند تا تصویری ایده‌آل از خانواده‌شان به دیگران نشان دهند، در حالی که در درون با بیگانگی، سکوت و دوری عاطفی روبه‌رو هستند. این دوگانگی می‌تواند نوعی نفاق احساسی ایجاد کند که در بلندمدت به سلامت روان اعضا لطمه می‌زند.» او تصریح می‌کند: «دسترسی زودهنگام به گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی موجب شده تا کودکان و نوجوانان بسیاری پیش از درک واقعی مفاهیم ارتباطی، وارد جهان فیلترشده و انتخاب‌گر فضای مجازی شوند. در این فضا، ارتباطات واقعی جای خود را به فالور، لایک و دایرکت می‌دهد. هویت‌سازی نیز بیشتر بر اساس بازخوردهای مجازی صورت می‌گیرد.» دکتر اصغری هشدار می‌دهد: «بچه‌هایی که بیشتر وقت‌شان را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند، کمتر مهارت‌های اجتماعی چهره‌به‌چهره را یاد می‌گیرند. آن‌ها ممکن است در تعامل‌های واقعی دچار اضطراب، خجالت و ناتوانی در بیان احساسات شوند.»

چرا به اینجا رسیدیم؟
او درباره دلایل این موضوع می‌گوید: «دلایل زیادی برای گسترش این پدیده می‌توان برشمرد؛ از دسترسی آسان به اینترنت گرفته تا نبود برنامه‌ریزی خانوادگی برای زمان‌بندی استفاده از گوشی. همچنین فشار اجتماعی برای حضور دائم در شبکه‌ها و ترس از جاماندن باعث شده افراد خودخواسته به اسارت این فضاها درآیند.» این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: «در این میان، نهادهای فرهنگی و آموزشی نیز تاکنون نتوانسته‌اند نقش مؤثری در آموزش سواد رسانه‌ای به خانواده‌ها ایفا کنند.»

راهکار چیست؟
به گفته دکتر اصغری اولین گام، پذیرش واقعیت است؛ «باید بپذیریم که شبکه‌های اجتماعی آمده‌اند و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. اما می‌توان یاد گرفت که چگونه با آن‌ها زندگی کنیم، نه زیر سایه آن‌ها.» این استاد دانشگاه برای مقابله با تأثیرات منفی شبکه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی، توصیه‌هایی ارائه می‌دهد و در این ارتباط می‌گوید: «اولین قدم برنامه‌ریزی مشترک خانوادگی برای استفاده از گوشی است. باید ساعاتی در طول روز تعیین شود که اعضای خانواده گوشی‌های خود را کنار بگذارند و صرفاً با یکدیگر باشند.»
او در ادامه تأکید می‌کند: «ایجاد فضاهای گفت‌وگوی خانوادگی بسیار مهم است. حتی روزی ۲۰ دقیقه گفت‌وگوی صمیمانه می‌تواند پیوندهای عاطفی خانوادگی را ترمیم کند.» دکتر اصغری همچنین توصیه می‌کند: «آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان و والدین ضروری است. باید با آسیب‌ها و مهارت‌های استفاده صحیح از شبکه‌های اجتماعی آشنا شوند.» او در خاتمه می‌گوید: «فناوری باید به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات استفاده شود، نه جایگزینی برای آن. به جای اسکرول‌کردن انفرادی در شبکه‌های اجتماعی، خانواده‌ها می‌توانند زمان‌هایی را برای تماشای فیلم خانوادگی، بازی گروهی یا مطالعه مشترک اختصاص دهند.»
سخن پایانی اینکه؛ شبکه‌های اجتماعی آمده‌اند که بمانند. نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت یا حذف کرد. اما می‌توان آگاهانه با آن‌ها رفتار کرد. خانواده، همچنان مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که در صورت مراقبت و رسیدگی، می‌تواند در برابر طوفان دنیای مجازی پابرجا بماند. گوشی‌های هوشمند نباید جای قلب‌های همدل را بگیرند. اگر یاد بگیریم که چگونه با هم و برای هم باشیم، حتی در عصر دیجیتال نیز می‌توان خانواده‌ای گرم و صمیمی داشت.
امشب پیش از آن‌که بخوابی، گوشی‌ات را کنار بگذار و چند دقیقه با اعضای خانواده‌ات حرف بزن. شاید همین چند دقیقه، آغازگر یک دگرگونی باشد.