گازرسانی یا مرگ میراث؟ بازار تبریز در آستانه خروج از یونسکو | بازار تبریز در تله شعله های گاز

گلبرگ تبریز.موسی‌ کاظم‌زاده : بازار تاریخی تبریز، بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان با قدمتی بیش از هزار سال، نه‌تنها یک مرکز اقتصادی مهم، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و معماری ایران به شمار می‌رود. این بازار از سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و با دارا بودن بیش از ۶۵۰۰ حجره، ۵.۵ کیلومتر گذرگاه و انواع کاربری‌ها از جمله سرا، تیمچه و کاروانسرا، نقشی بی‌بدیل در حیات اجتماعی و اقتصادی تبریز ایفا کرده است.

در سال‌های اخیر، با تغییرات صورت‌گرفته در نحوه استفاده از فضاهای بازار، به‌ویژه افزایش حجره‌های خدماتی مانند رستوران و کافه، تقاضا برای گازرسانی به این مجموعه تاریخی شدت گرفته است. سرمای شدید زمستان‌های تبریز که دمای هوا را گاه به زیر صفر درجه می‌رساند، ناکارآمدی بخاری‌های برقی و نفتی و دشواری تأمین گرمایش در حجره‌های خدماتی، از جمله دلایلی است که کسبه برای گازرسانی مطرح کرده‌اند. این درخواست در جلسات رسمی با مسئولان محلی و نمایندگان مجلس بارها مطرح شده و طبق برخی گزارش‌ها، حتی اجرای آزمایشی آن در برخی بخش‌های بازار در آستانه آغاز است.

گازرسانی به بازار جهانی تبریز؛ میراث هزارساله در خطر خروج از فهرست یونسکو

با این حال، این اقدام با واکنش‌های جدی از سوی کارشناسان حوزه میراث فرهنگی روبه‌رو شده است. آنان معتقدند زیرساخت فعلی بازار که مبتنی بر مصالح سنتی و سازه‌ای پیچیده و درهم‌تنیده است، فاقد توان تحمل مخاطرات ناشی از نشت گاز یا انفجار احتمالی است. مهرداد عظیمی، مدیرعامل انجمن مرمت استان آذربایجان شرقی، در گفت‌وگویی هشدار داده که ساختار فعلی بازار به هیچ‌وجه با گازرسانی سازگار نیست. به گفته او، این مجموعه تاریخی قرن‌ها بدون گاز فعالیت کرده و نیاز به گاز، بیشتر ناشی از تغییرات اخیر در نحوه بهره‌برداری حجره‌هاست؛ حجره‌هایی که اکنون عمدتاً به مراکز پذیرایی و پخت‌وپز تبدیل شده‌اند.

نگرانی‌ها تنها محدود به مخاطرات فنی و ایمنی نیست. از نگاه نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو، هرگونه تغییر اساسی در زیرساخت بازار که با اصالت و ویژگی‌های تاریخی آن در تضاد باشد، می‌تواند منجر به خروج این اثر از فهرست میراث جهانی شود. چنین اقدامی، اعتبار فرهنگی کشور را خدشه‌دار کرده و ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به صنعت گردشگری منطقه وارد خواهد کرد. ثبت جهانی آثار، مسئولیت‌هایی فراتر از مرزهای ملی ایجاد می‌کند و هرگونه مداخله نیازمند ارزیابی دقیق کارشناسی و هماهنگی کامل با نهادهای ذی‌ربط است.

گرمای پرهزینه برای میراث سرد؛ چالش گازرسانی به بازار تاریخی تبریز

با توجه به حساسیت موضوع، در سال‌های گذشته راهکارهایی برای تأمین گرمایش بازار بدون لطمه به هویت تاریخی آن پیشنهاد شده است. از جمله این گزینه‌ها، احداث یک نیروگاه حرارتی کوچک در حوالی بازار بود که طبق اظهارات برخی مسئولان سابق، قادر به تأمین بیش از ۵۰ درصد نیاز گرمایش و سرمایش بازار بود. این پروژه حتی جانمایی شده بود، اما به دلایلی نامشخص از دستور کار خارج شد. سایر پیشنهادها مانند بهره‌گیری از موتورخانه‌های مرکزی، فناوری‌های گرمایش موضعی و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر نیز در جلسات تخصصی مطرح شده‌اند، اما هنوز هیچ‌کدام به مرحله اجرا نرسیده‌اند.

تجربه‌های جهانی نیز نشان داده‌اند که حفظ میراث تاریخی در کنار ارتقای عملکرد زیرساختی، قابل جمع است. به عنوان نمونه، در بازار بزرگ استانبول از سیستم‌های گرمایش الکتریکی موضعی و پنل‌های خورشیدی برای تأمین انرژی استفاده شده است؛ راه‌حل‌هایی که بدون آسیب به بافت تاریخی، پاسخگوی نیازهای روزمره کسبه بوده‌اند. همچنین در بازار فاس مراکش، سیستم‌های گرمایشی سنتی با موتورخانه‌های مرکزی مبتنی بر سوخت پاک جایگزین شده‌اند و با اجرای برنامه‌های آموزشی برای کسبه، پذیرش اجتماعی این تغییرات نیز افزایش یافته است. این نمونه‌ها به‌روشنی نشان می‌دهند که می‌توان میان حفظ اصالت تاریخی و پاسخ به نیازهای مدرن، تعادلی پایدار ایجاد کرد.

بازار تبریز در تقاطع گاز و تاریخ؛ تهدیدی برای میراث جهانی

در حال حاضر، موضوع گازرسانی میان نهادهایی چون شرکت گاز، شهرداری، سازمان آتش‌نشانی، نظام مهندسی و اداره مدیریت بحران به‌صورت پراکنده در حال بررسی است. این نبود انسجام مدیریتی، روند تصمیم‌گیری را پیچیده‌تر کرده و مانعی در مسیر رسیدن به راه‌حلی جامع و ایمن به شمار می‌رود. وحید نواداد، معاون میراث فرهنگی استان، بر لزوم استفاده از فناوری‌های غیرگازی و هماهنگی نهادهای مسئول تأکید کرده و نسبت به خطرات مداخلات غیراصولی هشدار داده است.

آنچه بحران کنونی را عمیق‌تر می‌کند، عدم آگاهی کافی بخش عمده‌ای از کسبه نسبت به پیامدهای احتمالی گازرسانی، به‌ویژه در بُعد بین‌المللی است. به‌نظر می‌رسد اگر اطلاع‌رسانی دقیق و منسجمی در سال‌های گذشته از سوی نهادهای فرهنگی انجام می‌شد، شکل‌گیری این مطالبه به این صورت اتفاق نمی‌افتاد. با آموزش مناسب و ایجاد درک مشترک از اهمیت جهانی این بازار، شاید می‌شد راه‌حل‌هایی خلاقانه‌تر و قابل‌قبول‌تری برای رفع نیازهای واقعی کسبه ارائه داد؛ راه‌حل‌هایی که هم ایمنی را تأمین می‌کردند و هم به اصالت تاریخی اثر لطمه نمی‌زدند.

گازرسانی به قیمت تاریخ؛ بازار تبریز در خطر خروج از یونسکو

بازار تاریخی تبریز تنها یک بنای معماری یا مرکز تجاری نیست؛ این مجموعه، بازتابی از ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در طی قرون است. تصمیم‌گیری درباره سرنوشت آن، صرفاً یک انتخاب فنی یا مهندسی نیست، بلکه نوعی آزمون فرهنگی و نهادی در مواجهه با میراث جهانی است. اگر امروز، بدون مطالعه و هماهنگی لازم، اقداماتی انجام شود که منجر به آسیب دیدن هویت تاریخی بازار یا خروج آن از فهرست یونسکو گردد، نه‌تنها تبریز بلکه کل کشور از دستاوردی بی‌بدیل محروم خواهد شد.

برای حل این بحران و یافتن راهکاری متوازن، چند پیشنهاد می‌تواند راهگشا باشد: بازنگری در طرح احداث نیروگاه محلی با اولویت منابع بومی و ایمن؛ انجام مطالعات دقیق میدانی با حضور کارشناسان داخلی و نمایندگان یونسکو؛ توسعه فناوری‌های مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر با پشتیبانی مالی و فنی دولت؛ تدوین برنامه‌های آموزشی برای کسبه بازار با هدف آگاه‌سازی نسبت به خطرات مداخلات غیراصولی؛ و سرانجام، تعیین یک نهاد مشخص برای مدیریت هماهنگ این پروژه.

سرنوشت بازار تبریز در گرو انتخابی است میان منافع آنی و مسئولیت‌های دیرپای تاریخی. اگر این تصمیم با خرد جمعی، دانش کارشناسی و توجه به تعهدات جهانی اتخاذ شود، می‌توان امیدوار بود که هم نیازهای امروز پاسخ داده شود و هم این میراث کهن برای نسل‌های آینده محفوظ بماند. در غیر این صورت، ممکن است با تصمیمی عجولانه، یکی از گنجینه‌های بی‌همتای فرهنگ ایرانی و دنیا برای همیشه آسیب ببیند.